Қазақтың күйші қыздары дегенде есімізге әуелі Дина Нұрпейісова түсетіні жасырын емес. Ал Дина күйшіден басқа да күйші қыздар бар екенін бірі білсе, бірі білмес. Олардың қатарында Ақбикеш, Ұлболсын, Аққыз сынды қазақтың күйші қыздары бар. Олар туралы деректер тым аз. Тек ғалым Ақселеу Сейдімбектің алты томдық шығармалар жинағында біраз мәліметтер берілген. Ішіндегі ең сүбелісі Ахметқызы Аққыз туралы мәліметтерді бере кетейік.
Ахметқызы Аққыз 1897 жылы қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында, Тоқырауын өзенінің бойында Есалы деген жерде дүниеге келіп, 1986 жылы тоқсанға қараған жасында осы ата мекенінен топырақ бұйырды. Аққыздың əкесі Тобықты ішіндегі Ақсақ атасынан тарайтын Құбылтайдың Ахметі деген кісі Тоқырауын бойындағы мыңды айдаған дəулетті адам болыпты.
Дəулет тегін адамға біте ме, Ахмет те ағайынға ақыл-парасатымен жаққан, төңірегіне сыйлы адам болыпты. Əсіресе, өнерді кие тұтып, өнер адамын шашылып-төгіліп қарсы алады екен де, Тоқа, Дайрабай, Ықылас, Əшімтай, Қыздар сияқты күйшілерді Ахмет бай жаз болса ерулікпен елеп, қыс болса соғымнан қалдырмайтын болған. Аққыз болса, Ахмет байдың тоғыз қызының ең кенжесі, Атаның күшін, ананың сүтін сарыққан кенже болғандықтан жас кезінен атқа мініп, бəйгеге шауып, еркекшора болып, еркін өседі. Оның əу бастағы шақырып қойған аты Мүгілсін екен, бір бетінен қақпай өсірген əкесінің ықыласына қақ төңірегі Аққыз атап кетеді. Желдей еркін өскен қыз дəулескер күйшілердің жанында боп, өнерге жастайынан ден қояды. Бұл орайда Аққыздың ең көп тəлім алып, алдын көрген ұстазы - Əшімтай күйші. Əшімтайдың əйгілі «Қоңырқазын» бүгінгі күнімізге жеткізушілерінің бірі осы Аққыз күйші. Ал Аққыздың шəкірті Мағауия Хамзиннің тартуындағы «Қоңырқаз» күйін дəстүрлі қазақ музыкасының асыл қазынасы десе, əсіре сөз болмайды.
Ахметқызы Аққыз Арқаның күйші дəстүрін жастайынан құлағына сіңіріп, оған ынтыға ден қойып, бойжеткен кезде төңірегіне дəулескер домбырашылығымен танылады. Ерке өскен мінезді қыз Арқаның бұрау, теріс бұрау, тел бұрау, шалыс бұрау сияқты құлақ күйлермен тартылатын күйлерін еркін меңгеріп, өзі қатарлы домбырашылармен тізе қосып күй тартысқанда ұдайы өнерін асырып отырған. Талай рет додалы күй айтыстарына да түскен. Əрине, күймен айтысу үлкен өнерді қажет етеді. Мұндайда өзгенің күйін көп білу оны келістіріп тарту жеткіліксіз. Ең бастысы, жаныңнан шығарған күйлермен қарсыласың мойын оздыруың керек. Аққыздың өзі шығарған күйлерін кезінде Қыздарбек Төребайұлы тыңдап батасын берген.
Ахметқызы Аққыздың өнерге алаңсыз беріліп, мұңсыз-қамсыз кешкен ғұмыры мейлінше келте болған. 1917 жылғы төңкерістен кейін желбуаз ұраншылдық, елді жікке бөліп қырқыстырған таптық көзқарас, ұжымдастыру, кәмпескелеу сияқты саяси əлеуметтік шаралардың бəрі ауқатты жанұялардың шаңырағына жалаң қылыштай үйірілгені белгілі. Мұндай нəубеттен Ахмет байдың да отбасы аман қалмайды. Қатал заманның нысанасына ілінген ең алғашқы 500 байдың бірі ретінде қорлық пен зорлықтың небір сорақылығын бастан кешіп, тəркіленеді. Сонсоң, көп кешікпей-ақ, репрессияға ұшырайды. Қыз ғұмырында көрген қызығы алдамшы түстей ғана болып, ата жұртта аһ ұрып Аққыз қалады. Мұнан кейінгі көрген қорлық, тартқан азапты айтып тауысып болмас.
Есіл бұла дарын осылайша жанбай жатып сөнгендей, өнбей жатып солғандай күй кешеді. Қайран домбыраға қол созуға қорыққан жылдарды бастан өткереді. Адам ғана емес, ұлттың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған өнер де репрессияға ұшырайды. Əйгілі «Зар Қосбасарды» дүниеге əкелген ауылдасы Əбди Рысбекұлы 1931 жылы тек күй тартқан үшін атылады. Дəл сол жылы «Наз Қосбасардың» авторы, буынсыз күйші Айдостың Сембегі атылады. Оның да бар кінəсі - күй тартқаны.
Бір кездегі домбыраны жастанып ұйықтайтын Аққыз, енді домбыра көрсе үрейленіп, зəресі ұшатын болады.
50-жылдардың соңына қарай осы өңірдің тумасы, репрессия құрбаны болған Сәкен Сейфуллин ақталады. Аққыз күйші содан кейін ғана домбырасымен қайта табысады. Аққыздың бізге жеткен «Жетім қыз», «Қосбасар», «Қайран елім», «Мұңды қыз» күйлері кешкен ғұмырының өкініші мен өксігі іспеттес.
Әрине, бұл қолда бар деректер ғана. Ақселеу Сейдімбектен соң Аққыз күйші туралы 2007 жылы Болат Тәкішевтің құрастыруымен «Аққыз» кітабы жарыққа шықты. Ол жерде күйшінің өмірбаянымен қоса ұрпақтарының естеліктері, бірнеше фотодеректер берілген. Айтпақшы, Аққыз күйшінің шәкірттері де жоқ емес. Аққыздың алдына отырып, саусағына саусағын шуда жіппен матастырып, домбыра үйренген күйші - Қазақстан Республикасының халық əртісі Мағауия Хамзин. Ал Мағауияның ондаған шəкірті күйшілікті өмірлік мұрат тұтып, бұл күндері ортамызда жүр. Рухани сабақтастық деген осы болса керек.
