Қазақстан Республикасы, ең алдымен аумақтық тұтастық пен егемендікті, азаматтардың саулығы мен олардың конституциялық құқықтарын астарлай отырып, өзінің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін қорғау саясатын өзгеріссіз жүргізіп келеді. Қазақстанда болып жатқан ірі әлеуметтік-саяси және экономикалық түрленуді ескере отырып, Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның сыртқы саясатының ұзақ мерзімдік мақсаты ретінде ел ішінде реформаны табысты өткізудің, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының қолайлы жағдайларын қалыптастыру мен қолдауын анықтады. Мұндай белгілеу, оның сыртқы прагматизміне қарамастан, дипломатиялық жұмыс саласының изоляционизміне немесе тарылуына шақыруын білдірмейтіндігі аян. Керісінше, ішкі реформаларды табысты жүргізудің шұғыл жағдайы ретінде Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа, барлық мүдделі елдермен екі жақты ынтымақтастықты және халықаралық ұйымдардағы белсенді жұмыстарын дамыту жолымен лайықты ену міндеті қойылды. Қазақстан өзінің геосаяси жағдайының ерекшеліктеріне қарай көп векторлық саясатын, еуропалық, сондай-ақ азия елдерімен тепе-теңдік қатынастардың даму бағытын жүзеге асыра отырып, ұстанады. Наполеон Бонапарттың, «мемлекет саясаты оның географиясымен анықталады» деген белгілі ой-пікірі қазақстандық сыртқы саясат үшін де толық қабылданарлық, оған Н.Ә.Назарбаев көп көңіл аударады. Бұл түсінікті де. Сыртқы саясат мәселелері әрқашан ұлттық үкіметтердің көз жазбай көңіл аударатын заты болып табылады. Атап айтқанда, Қазақстанның көп векторлық сыртқы саясаты – бұл Н.Ә.Назарбаевтың субъективтік қалауы немесе «доктринасы» емес, тәуелсіз жас мемлекеттің географиялық орналасуының, Орталық Азия аймағындағы әлемдік саясаттағы жаңа геосаяси шындығының пайда болуының салдары. ТМД елдерінің аудандары бойынша (Ресей Федерациясынан кейін) екінші болып табылатын Қазақстан Еуразия материгінің ортасында орналасқан. Республика аумағы батысында Жайықтың төменгі ағысынан бастап шығысында Алтайға дейін 3000 км-ге, солтүстігінде Солтүстік-батыс жазықтығынан бастап оңтүстігінде Тянь-Шянь тау жоталарына дейін 1600 км- ге созылып жатыр. Шекарасының жалпы ұзындығы 15 мың км асады, оның 4 12600 – құрғақ жерлер, 3000 км-ден астамы – сулы. Батысы мен солтүстігінде Қазақстан Ресей Федерациясымен, оңтүстігінде – Түрікменстанмен, Өзбекстанмен және Қырғызстанмен, батысында Қытаймен шекараласады. Қазақстан аумағының жалпы ауданы 2717,3 шаршы км. Қазақстан аумағына Франция, Испания, Португалия, Италия, Греция, Швеция, Норвегия және Финляндияны бәрін бірге алғанда сыйып кетер еді. Мемлекет көлемі көп нәрсенің куәсі: біріншіден, үлкен аумақтық кеңістіктер, олар Кеңестер Одағы құласымен-ақ бір сәтте бірқатар, оның ішінде шектес мемлекеттердің, «май шелпегіне» айналып кетуі мүмкін еді; екіншіден, «алыс және жақын шетел» елдерінің Қазақстанға қатысты саясаты жеке қауіпсіздік мәселесінен туындай отырып, түрлі жоспарда болуы да мүмкін еді; үшіншіден, пайдалы қазбалар көлемі аумақтық шеңбердің қауіпсіздігі мен мемлекеттің аумақтық тұтастығына теріс әсер еткен болар еді. Осының бәрі және басқа да көптеген мәселелер мемлекет Басшысына, еліміздің қауіпсіздігінің барлық айқындалған және болжамды қатерінің оң нәтижелерін анықтаған, стратегиялық түрде маңызды шешімдерді қабылдауға таңба түсірді. Еліміздің Президентінің кеңесшісі Ермұхамбет Ертісбаев, мемлекет Басшысының 1991 ж. бастап 2001 жылдар аралығындағы сыртқы саяси қызметіне талдау жүргізе отырып, «Қазақстанның жүргізіп отырған сыртқы саясатына әр түрлі қарауға болады. Оны тұтастай жоққа шығаруға, оның прагматикалылығы үшін одан бас тартуға, нақты әрекеттерін немесе ондайлардың болмауын әжуалауға болады. Басқа полюс – егемендіктен масаттану немесе зиянды жалған ұлылық, дәлелсіз әжуадан гөрі анағұрлым қауіптірек. Оппозиция Н.Ә.Назарбаевтың сыртқы саясатын, ішкісінен гөрі де қатал әжуалады, сондықтан да бұл демократиялық қоғам, ол пікірлердің плюрализмін көрсетеді. Алайда, Қазақстан сияқты суперпрезиденттік республикада сыртқы саясат мемлекет басшысының ерекше билігі болып табылатындығының дәлеліне сындарлы түрде таласу қолынан келетін адам табыла қоймас. Әрине, ҚР Қауіпсіздік кеңесі, Сыртқы істер министрлігі, халықаралық келісімдерді бекітетін Парламент, ішкі барлау, осыған сәйкес өздерінің тікелей, кейде кертартпа, бірақ қажетті ведомствалары бар. Бірақ стратегиялық шешімдерді қабылдау, концепциялық жолдары мен бағыттарын анықтау - Қазақстан Республикасының Президентіне заңды түрде бекітілген». Соншалық ерекше дәргей республиканың сыртқы саяси қауіпсіздігі тұрғысынан ғана емес, еліміздің ішкі саяси дамуындағы қатерлерді жою тұрғысынан да толық түсіндірерлік. Жетекші политологтар, тарихшылар, заңтанушылар өз еңбектерінде атап өткендей, Қазақстан ХХ ғасырдың 90- жылдарының басында бұрынғы КСРО-дан жүктеме ретінде, шешімін талап ететін проблемалар мен мәселелердің тұтас қатарын алды: бұл 140-тан астам ұлт саны бар тұрғындардың көп ұлттық құрамы да, бұл оның поликонфессионалдығы, бұл бұрын еліміздің экономикасында одақтық және біртұтас біріккен республикалар кезінде болған өнеркәсіптік салаларының болмауы, бұл еліміздің басшыларының иығына «саяси конфронтациялар-дың» ауыр жүгі болып түскен КСРО қарулы күштерінің ядролық арсеналы және басқа да көптеген мәселелер. 5 Осыған байланысты, ірі еуроазиялық мемлекет, аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орын алатын – Қазақстан өзінің сыртқы саясатын қалай орнататыны, қандай басымдылықты алуға ниеттенгені және оның тек көрші елдермен ғана емес, сондай-ақ әлемдік қауымдастықпен де өзара қарым- қатынасы қалай қалыптасқаны туралы мәселе көптеген мемлекеттер мен зерттеу орталықтарын да толқытты. Бұл қызығушылық, ең алдымен біздің аумағымызда ядролық қарудың болуымен де қыза түсті, ол белгілі бір қаржылық және басқармалық күштерде әбден әрекетті болуы мүмкін еді. Біздің мемлекетіміздің ядролық әлеуетіне кейбір экстремисттік режімдер де үлкен үмітпен қарағаны құпия емес. Жекелеген елдерде «алғашқы мұсылмандық атом бомбасын» жасауға қызықтыру туралы да айта бастады. Осындай қауіпті мұра жауапсыз, болжамсыз саясаткердің қолына түскенде, ол ядролық бопса құралы болары мүмкін еді. Президент Н.Ә.Назарбаевқа осы күрделі жағдайда толық көлемде саяси көрегендік және Қазақстанның стратегиялық мүдделерін байқау қабілетін танытқаны үшін тиісті бағасын беру керек. Қазақстандық басшы әлемдік қауымдастыққа – қару таратпаудың бұрынғы режімін бұзу, халықаралық шиеленісті тудыру, ядролық қарумен сес көрсету ойы жоқ екенін анық түсіндірді. Керісінше, Қазақстан барлық мүдделі елдермен конструкциялық ынтымақтастық бағытын таңдады. 1991 жылы 2 желтоқсанда президенттік сайлаудың қорытындысы бойынша пресс-конференцияда Президент Н.Ә.Назарбаев тұңғыш рет, Қазақстанның сыртқы саясатының жиегін сызды, оның көп векторлылығын анықтай отырып, Қазақстан Еуропа мен Азия арасындағы көпір болу керектігін, әлемнің барлық мемлекеттерімен экономикалық және саяси байланыстарды дамытуды атап өтті. Қазақстан басшысы сыртқы саясаттың негізгі мақсаттарын: еліміздің жаһандық қауымдастыққа енуі, оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, Қазақстанның экономикалық дамуына ықпал ету, еліміздің азаматтарының құқықтары мен мүдделерін шетелдерде қорғау, өзара пайдалы қарым- қатынастарды, осыған мүдделі барлық мемлекеттермен дамытуды тұжырымдады. Осындай мақсаттар, отандық дипломатия алдында қойылған мақсаттарды жаһандық қауымдастық түсіністікпен қабылдады, ол жас мемлекетті өзінің қолдайтынын хабарлады. Оқиғалардың осындай дамуындағы маңызды кезең – 1992 жылы 23 мамырда КСРО мен АҚШ арасындағы стратегиялық шабуылға қарулануды қысқарту және шектеу туралы Келісім-шартының Лиссабондық хаттамасына қол қойылуы болды. Осы құжатта Қазақстан, Белоруссия және Украинамен қатар, ядролық қаруды таратпау туралы 1968 жылғы 1 маусымдағы Келісім-шартқа, ядролық қаруы жоқ мемлекет ретінде қосылуға дайындығын хабарлай отырып, аталған келісім-шарт бойынша бұрынғы КСРО міндеттерін өздеріне алды. Сонымен, Қазақстан халықаралық қауіпсіздік режимін нығайтуда, қолданыстағы әлемдік тәртіпті сақтауда жауапкершіліктің жоғарғы дәрежесін жариялады. Қазақстандық басшының осы ұстанымы жаһандық қауымдастықта біздің мемлекетпен жан-жақты ынтымақтастықты қалыптастырудың сигналы 6 ретінде ерекше оң қабылданды. Шынында да, соңғы үш жыл Қазақстанды дипломатиялық мойындаудың өсімтал валының, біздің елімізде инвестициялық қызметтің теңдессіздік шуының, жоғары деңгейдегі кездесулер мен келіссөздерінің белгісімен өтті, олардың қорытындысы ұзақ мерзімді өзара қарым-қатынастарды дамытудың іргетасын қалады. Қазақстаннан бастау алатын оң импульстарға жауап ретінде жетекші ядролық державалар біздің елімізге қауіпсіздік кепілдігін беру туралы шешім қабылдады. 1994 жылдың желтоқсанында Будапештте Саммит ЕҚЫМ барысында Меморандумға қол қойылды, онда АҚШ, Ұлыбритания және Ресей ядролық қаруды таратпау туралы Келісім-шартқа Қазақстанның қосылуын құптап, біздің еліміздің өз аумағынан барлық ядролық қарулануды жою туралы міндеттемелерін ескере отырып, өздерінің «Қазақстанның тәуелсіздігін, егемендігін және қазіргі шекараларын құрметтеуге» дайын екендігі туралы хабарлады. Аталған мемлекеттер «Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығына немесе саяси тәуелсіздігіне қарсы күшпен қауіп төндіруден немесе оны қолданудан тартынуға» міндеттенді. Меморандумда, ядролық державалар «Қазақстан Республикасына қарсы, БҰҰ Жарғысына сәйкес тек өзін-өзі қорғау немесе қандай да бір басқа мақсатта болмаса, басқа ешқандай қару қолданбайтыны» көрсетілді. Ядролық клуб мүшелері біздің елімізді экономикалық мәжбүрлеуден тартыну ниеттері туралы, сондай-ақ Қазақстанға, егер ол агрессия актісінің құрбаны немесе ядролық қару қолданған агрессия қаупінің нысаны болғанда көмек көрсету бойынша БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің кідірместен әрекет етуіне қол жеткізетінін хабарлады. 1995 жылы Қазақстан қауіпсіздігі кепілдігіне екі ядролық державалар – Қытай мен Франция қосылды. Қазақстандық дипломатияның осы ірі табысынан Президент Н.Ә.Назарбаевтың халықаралық қауіпсіздікті нығайтуда қосқан салмақты үлесін жаһандық қауымдастықтың мойындауы өзінің іске асырылу жолын тапты. Әлемдік көшбасшылардың бағалары бойынша қазақстандық басшы бір сәттік мансапқұмарлық менмендіктен жоғары болып шықты, жаһандық саясат көкжиегін көре білді, Қазақстан оның бөлінбес бөлшегіне айналды. 1996 жылы, яғни тәуелсіздікті алғаннан 5 жылдан кейін Қазақстанда, практикалық түрде, барлық жетекші шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдарының өкілдігі аккредиттелді. Шетел өкілдіктерінің саны бойынша біздің еліміз ТМД Ресей мен Украинадан кейін үшінші орынға шықты. Жаһандық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша біздің дипломатияның әрекеті туралы айта келе, 1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясы барысында Н.Ә.Назарбаев сөз сөйлеген бастамасын назарсыз қалдыруға болмайды. Қазақстандық басшы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көшбасшыларының алғашқысы болып азия континентінде қауіпсіздік құрылымын ұйымдастыру туралы ұсыныспен сөз сөйледі. Мәселе Азиядағы (СВМДА) өзара әрекеттесу және сенім шаралары бойынша Мәжіліс сайлауында көзделген көп жоспарлы жұмысы туралы болды. Берілген бастама қазіргі халықаралық қатынастарда айтарлықтай рөл атқаратын барлық азия мемлекеттерінде практикалық түрде қолдау тапты. Әсіресе, Қазақстан үшін 7 Мәскеу, Пекин, Дели, Анкара, Исламабад, Улан-Батордың, сондай-ақ Орталық Азия аймақ бойынша көршілері – Қырғызстан мен Тәжікстанның
