Қазақ халқының төл тарихын XV ғасырдың орта тұсында өз алдына дербес хандық құрып, мемлекеттілігін қалыптастырған кезден бастасақ, оның тарихнамасы қалай түзілді деген заңды сұрақ туындайды. Әрине, қазақ хандарының, ірі сұлтандарының әрқайсысының үйінде олардың арғы-бергі тарихын баяндайтын шежірелердің болғаны, қазақ тарихнамасының шежірелік сипаты туралы жоғарыдағы тараушаларда айтылды. Алайда қалыптасқан дәстүр бойынша, әдетте қазіргі келбетіндегі классикалық ғылымның дамуы Еуропада Жаңа заманда ғана басталады. Қазақ халқы тарихының ғылыми-тарихи тұрғыда зерттелуі, егер біз шежіре мен тарихи ауызекі дәстүрді есепке алмасақ, XVIII- XIX ғасырлардан бастау алады. Батыс Еуропаның Шығыс елдерін жаппай отарлауынан кейін бұл бодан елдердің өткені мен салт- дәстүрін зерттеу мақсатында метрополия ғылымның шығыстану немесе ориенталистика деген салаларын қалыптастырды. Ориенталистика саласының саяси астарлы мақсаты болғанымен, оның ғылымға қосқан үлесі де болды. Бүкіл Шығыстың жан- жақты ерекшеліктерін зерттеумен айналысқан ориенталистиканың қазақстандық шығыстану құрамдас бір бөлігі болды. Шығыстың елдері, оның ішінде ислам елдері ғылыми және технологиялық даму жағынан Батыстан анағұрлым артта қалғандықтан, өзінің та- рихи өткені мен рухани-мәдени мұрасынан да көз жаза бастаған еді. Осы тұрғыдан алғанда шығыстанудың осы мұраны қағазға түсіріп сақтап қалудағы маңызын жоққа шығаруға болмайды. Алысқа бармай-ақ, мысалы үшін, бүгінгі күні исламның қасиетті кітабы – Құран кәрім туралы зерттеулердің ең көп шоғырланған орталығы Колорадода (АҚШ) болса, ал хадистер туралы ғылыми мәліметтердің басым көпшілігі француз тілінде жинақталып, зерттеулердің негізгі орталығы Парижде шоғырланды. Бұл ислам- дық адамгершілік, мәдени құндылықтардың мұсылман емес қауымдардың арасына таралуына ықпал етті. Ориенталистердің кейбіреулерінің зерттеушілік әрекет барысында біртіндеп ислам ғұламаларына айналып кеткенін де еске алуға болады. Қазақтың және Орталық Азияны мекен еткен өзге де түркі тілдес халықтардың тарихын қалпына келтіруде еурославяндық шығыстанушы тарихшылар мен тіл мамандарының едәуір еңбек сіңіргенін айта кету керек. Олардың арасында Н.А. Аристов- тың [123], В.В. Бартольдтың [202], К. Босворттың [203], В.В. Вельяминов-Зерновтың [122], А.И. Веселовскийдің [204], Е. Кальдің [205], А.И. Левшиннің [121], Лэн Пуль Стенлидің [206], Г.Н. Потаниннің [207], В.В. Радловтың [208], В.Г. Тизенгаузеннің [209], А.П. Чулошниковтың [210] және т.б. есімдерін ерекше атап өтуге болады. Бұл ғалымдардың бастап кеткен зерттеушілік жұмыстары Кеңес дәуірінде онан ары жалғастырылды. Қазақ хандығының құрылуы мен даму тарихына қатысты қалам тартқан шығыстанушы танымал тарихшылар қатарына мыналар жатқызылады: М.Х. Әбусейітова, К.М. Байпақов, В.В. Востров, М. Вяткин, Ю.А. Зуев, Н. Ибрагимов, С.Г. Кляшторный, Н.Н. Мингулов, М.С. Мұқанов, К.А. Пищулина, Т.И. Сұлтанов, В.П. Юдин және т.б. Осы ғалымдар өз зерттеулерінде шығыстық жазба ескерткіштердің үзінділерін мейлінше көбірек пайдаланып, оларды ғылыми айналымға енгізе отырып, отандық деректану ғылымының қалыптасуына елеулі үлестерін қосты. Тарих философиясымен және тарихи зерттеулердің методологиясымен, деректанумен айналысты. XV – XVI ғасырлардың тек қазақ даласының ғана емес, бүкіл Еуразия кеңістігінің тарихы үшін маңызы бар екені даусыз. Бұл дәуір – моңғолдардың түріктеніп біткен кезеңі; Батыс және Шығыс Дешті Қыпшақты құрамына енгізген орасан зор империя Алтын Орданың ыдырап құлаған кезі; қазіргі түркі тілдес халықтардың – қазақтардың, өзбектердің, татарлардың, башқұрттардың, ноғай- лардың, қарақалпақтардың және т.б. қалыптасу уақыты. Бұл уақытта Бату әулетінің ұрпақтары жойылып, саяси-тарихи аренаға қа- зақ, аштархан, қазан, қырым хандары әулетінің тегін құрайтын Тұқай-Темір ұрпақтары мен Сібір мен Орта Азияға билігін жүргізген Шайбан ұрпақтары шығады. Бұл дәуірде қазақ және өзге ұлттық мемлекеттік бірлестіктер өз алдына дербес құрылды. Сондықтан да ортағасырлық Қазақстанның тарихын қалпына келтіру үшін екі тарихнаманы да, яғни көршілес отырықшы елдердің жазба дерек- терін де, өзінің өткені туралы тарих субъектілерінің өзінің жадын – даланың ауызша тарихнамасын да қосып біріктіре пайдаланған абзал. Кез-келген дәуірдің қоғамдық санасының ажырамас бөлігі ретіндегі тарихи ойдың қоғамдық-саяси көзқарастар мен ғылыми білімдер жүйесін қалыптастырудағы рөлі мен орны барша жұрт-қа белгілі. Тарихи ой сол әрбір дәуірдегі тарихи оқиғаларды қалпы- на келтіріп қана қоймай, оның барысына, қоғамдық пікір мен дүниетанымға да өзінің ықпалын тигізері анық. XVIII ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап, XIX ғасыр- дың орта шеніне дейінгі аралықта бытыраңқылыққа душар бол- ған қазақ жүздері патшалық Ресей империясының толық бода- нына айналды. XV ғасырдың бел ортасында өз мемлекеттілігін құрған Қазақ хандығы дербестігін жоғалтып, отаршылдықтың қамытын мойнына артты. Егер ерте замандағы Қазақстанның территориясындағы саяси тарих ежелгі грек, иран, қытай дерек- көздерімен дәйектеліп, ортағасырлардағы түркі-моңғол дәуірі мен Қазақ хандығы кезеңіндегі тарихи оқиғалар араб, парсы, қытай деректерімен қатар, түріктердің төл жазба деректерімен айшықталса, ал отаршылдық замандағы саяси-этникалық, әлеу- меттік-саяси тарихы қазақтың ауызша тарихи білімімен қатар, орыстың тарихнамалық ғылымы арқылы да сарапталынады. Алайда қазіргі заманғы мәселелерді шешуге ықпал ететіндей өткенді пайымдауда, одан тарихи тәжірибені алып пайдалана білуде тарихпен қатар тарих ғылымының да маңызы зор екендігін ескерсек, онда осы отаршылдық дәуірде жасалған ғылыми тарихи зерттеулерге көзқарастардың қайта бағалануы тұрғысынан сыни бағытта қайта қарау өзінің қажеттілігімен көзге түседі. Біз бұл жұмысымызда патшалық Ресей мен кеңестік дәуірлердегі қазақтың тарихнамасының кейбір маңызды мәселелерін қарастыруға ты- рысамыз. Қазан төңкерісіне дейінгі тарихи мәселелерді зерттеумен айналысып келген зерттеушілердің көпшілігі сол заманғы саяси жүйенің идеологиялық жамылғысын айтпағанда, аталмыш дәуір авторларының қалдырған тарихи-этнографиялық материалдарын ақпараттылық пен репрезентативтіліктің әртүрлі деңгейінде бір- бірімен байланыссыз, тұйық күйінде қарастырады.
