Əр түрлі «Президенттік модельдердің» негізінде, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қалыптасқан басқару формасын бірдейлендіру үшін Президенттің мəртебесі қарастырылады. Президенттің құқықтық- конституциялық мəртебесі қоғамдық өмірде ұлтаралық қатынаста маңызды болып табылады. Бұл президенттің халық алданда жауапты екенін көрсетеді.
Ең алдымен, Қазақстан Республикасының президентінің функциясын анықтау қажет. Қазақстан Республикасының Конституциясының 40 бабында Президенттің өкілеттіктері көрсетілген.
Қазақстан Республикасы президенті елбасы болып саналады, мемлекеттің ішкі жəне сыртқысаясатын халықаралық қарым-қатынаста бас тұлға.
Республика президенті- біртұтас халықтын жəне мемлекеттін билікті жоғарыданбасқаратын тұлға.
3.Елбасы халық алдында мемлекеттік билік органдарын қамтамасыз етеді [1].
Жоғарыда айтылған конституциясын функцияның ең маңыздысы мемлекеттін ішкі жəне сыртқы саясат. Кейбір юристер бұл деңгей демократиялық емес деп есептейді. Бірақ, бұл жағдайын келесі аргументі, яғни сол азаматтың қоғамда қалыпты жүйенің қалыптасынуы.
Елбасы, жəне сайын Қазақстан халқына еліміздің негізгі бағыттарын жəне ішкі жəне сыртқы саясатына байланысты жолдау жолдайды.. Сонымен қатар, Парламенттің бірінші сессиясын жəне Қазақстан Республикасының халқына депутаттардың акт беруін қабылдайды, кезексіз жинастарды Парламент палаталарында өткізеді.
Ал, Премьер-министр Республикасының басқарушы органның құрамын анықтайды, яғни оның мүшелерін негізінен уақытта қызметке орналастырып, қызметтен босата алады. Сонымен қатар, басқарушы орган мүшілерінің актын қабылдайды.
Басқарушы органға парламент мəжілісінің заңобасын ұсынады. Басқарушы орган актісінің толық жəне үздік жағдайын қадағалап, басқарады.
Парламенттін келесімен, Қазақстан Республикасының Ұлттын банкісіне тораға тағайындайды жəне қызметінен босата алады. Парламент сенатының келесімен Республикасының Ұлттын қауіпсіздік комитетінің торағасын қызметке қабылдап, негізінен уақыттақызметпен босатады. Республикасының депломатиясын торағаларын тағайындайы
[2].
Республикасының бюдет қорын басқаратынторғамен сандық комитеттің екі мүшесін қызметке қабылдайды.
Елбасы Қазақстан Республикасы халықаралық қарым-қатынаста танытумен қатар, мемлекет арасын келсімшаттарға қсл қойды. Қазақстан Республикасының атынан келісімшаттарға қол қою үшін елбасы өз лауазымының күшіне сенеді. Бəрімізге мəлім, халықаралық келісімшарттар қол қойылған күнінен бастап қолданалады, ал кейбір кейімшарттар ратификацияны талап етеді. Ратификация Республикада Парламентінің компетенциясына жатады. Айта кететін жайт, ратификацияда датың келісімшарт, яғни Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен достық келісімшаррты жатады.
Қазақстанда елбасы барлық халықаралық келісімшарттарға қол қоймайды. Мысалы, Үкімет арасын келісімшарттардың барлығына қол қоймайды.
Конституциясының теорияда жəне практикада президенттін толыққандылықтын екі тобын атап етуге болады: 1топ елбасының ұлттық тарихи «дəстүрлі» қалыртасқан « Президенттік минимумді» танытады.
2 топ «Ұлттық президенттін минимумнан тыс жатқан толыққандықты сипаттайды. Соңғылар «дəстүрлі минимуды» оның басқа модельдерден саяси-құқықтық ерекшелігін көрсету үшін толықтырады.
Бұдан 1995 жылғы Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттіктерн демократиялық елдердің Президентінің өкілеттіктерімен салыстыруға деген қызығушылық пайда болады. Сол сараптамаға сəйкес мынадай тұжырымдама шықты:
Президенттік республикада:
− Өкімет Президент алдында жауапты, Парламент алдында жауапсыз;
− Президент өкіметтің əрекеттеріне жауапты. Жартылай президенттік елдерде
Өкімет Парламент алдында, аздап Президент алдында да жауапты; − Өкімет ісіне Президент жауапты емес.
Парламентті республикада:
− Өкімет тек Парламент алдында жауапты;
Өкімет ісіне Президент жауапты емес, оған өкімет басы жауапты [3].
Осы сараптамаға жүгіне отырып қазақстанда перзиденттік жəне жартылай президенттік басқару формалары жайлы айту орынсыз.
Соған орай, жаңа Конституция президентік басқару формасының қазақстандық ерекше моделі туралы айтуға болады. Халықпен таңдалған президент халық бірлігін мемлекеттік қайнар көзі көрсетеді. Өкіметтердің бөлінуіне қарамастан барлық өкіметті өзіне шоғырландырады. Президенттік өкімет күшее түседі, бірақ ол Президенттің конституциялық өкілеттігімен, жеке өкіметтердің конституциялық ісімен шектеледі.
Президентті сайлау жəне лауазымынан кетіру тəртібі. Жалпы Қазақстанда парламент көмегімсіз, Президент сайлау тəсілі бар, бұл тəсіл арқысы Президент халыққа үгіт-насихатжүргізе алады.
Қазақстан Республикасы сайлау тəртібі Конституциясының «Қазақстан Республикасының сайлауы туралы» (41-бап) заңнамасында көрсетілген [1].
2007 ж. 21 мамырда Конституция заңнамасынан еңгізілген өзгертурерге сəйкес, қазіргі уақытта Президентті Қазақстан Республикасының кəмелеттін жасқа толған азаматтарының дауыс беруімен сайланады.
Сонымен қатар Конституция бабында Президентке үміткер,яғни кандидат көптеген талаптарға жауап беруі тиіс.
Ең алдымен,жасы сəйкес келуі тиіс, яғни өмірді көрген, түйінген адам болуы керек.
Жалпы Қазақстан Республикасы Президенттінің жасы 40 жастан төмен болмауы керек. Мысалы: Индия елінде мемлекетті басқарушы адам, көбінесе лауазымдылар, ал Мəскеу мемлекетінде, президенттің жасынашек қойылмайды. Жалпы,дүниежүзілік практика дəлелдегендей адамның жасы ұлғайған сайын, оның өмірі жайлы тəрбиесі мол болады, жасы ұлғацған сайын ақысы да көбейеді. Осыған байланысты 1998 ж. Конституция заңынан өзгерін сезілді, яғни президенттікке үміткеркерлерідің жасына шек қойылмайды.
Сонымен қатар, президенттікке үміткер адам міндетті түрде Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек жəне соңғы 15 жылдан Қазақстан Республикасы тұруы керек, себебі қазақ халқының тарихын, экономикасын жақсы танып, білуі керек. Ең бастысы, Президенттікке үміткер адам қазақ тілін меңгерген болуы керек, себебі қазақ ұлттын басты тірегі- қазақ тілі.
Қазақстан Республикасының конституциясына сəйкес Президент мемлекттік тілде еркін сөйлейтін азамат тағайындалады. Себебі Қазақстан ежелгі қазақ жерінде орналасқан, қазақ ұлтының сақталуы тілін сақтауда баолық функцияларды орындауда. Президент лауазымына кандидат азамат қазақ қаумымен қатынас жасау үшін мемлекеттік тілде еркін сөйлеуі керек.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Президент лауазымына кандидат адамға ұлттық ценз көрсетілмеген. Пезидент болып мемлекеттік тілде сөйлей алатын қандай болсын ұлт өкілі сайлана алады.
